สัปดาห์ก่อนเราว่าเรื่องซานเซน วันนี้ต่อด้วยเรื่องซาเซน

ซาเซน (zazen / 座禅) เป็นการรู้แจ้งผ่านการนั่งสมาธิ (ซาเซน แปลว่าการนั่งสมาธิ, ซา แปลว่านั่ง) แนวทางนี้ฝึกจิตให้เข้มแข็ง เพราะจิตที่เข้มแข็งเป็นฐานที่ดีต่อการรู้แจ้ง ขบคิดปริศนาธรรมออกได้

การปฏิบัติซาเซนมิใช่การนั่งสมาธิจนตัวแข็งทื่อแล้วมองเห็นเทวดานางฟ้าหรือวิมานใด ๆ แต่เป็นการนั่งสมาธิที่จิตรับรู้ และเกิดปัญญาพินิจพิจารณาธรรมหรือโกอาน ก้าวพ้นจากความคิดเชิงทวิลักษณ์ ไปสู่ความว่างของจิตเดิมแท้

ซาเซนถือว่าร่างกายทั้งร่างก็คือ 'สมอง' ด้วย เชื่อมเป็นหนึ่ง ดังนั้นการนั่งสมาธิจึงหลอมรวมกาย-จิตเป็นหนึ่งเดียว

อลัน วัตต์ส เขียนว่า การทำสมาธิของเซนนั้นไม่มีเหตุผลและไม่มีจุดหมาย ก็เช่นการสร้างสรรค์ดนตรีและการเต้นรำ เมื่อเราสร้างสรรค์ดนตรี เราไม่ได้สร้างมันเพื่อต้องการไปถึงท่อนใดท่อนหนึ่งของดนตรี เช่นท่อนท้ายสุดของเพลง การสร้างสรรค์ดนตรีก็คือสาระของมัน เช่นเดียวกัน เราเต้นรำก็มิใช่เพื่อให้เดินทางไปถึงจุดใดจุดหนึ่งบนฟลอร์ลีลาศ แต่เพราะการเต้นรำก็คือสาระของมัน การทำสมาธิก็เช่นกัน หากทำเพื่อจุดหมายใดจุดหมายหนึ่ง ก็ไม่ใช่การทำสมาธิแล้ว

ในการทำซาเซน จะต้องไม่มีความคิดที่จะบรรลุซาโตริใด ๆ ล่วงหน้า อาจารย์เซนสอนว่า "ถ้าชีวิตมาถึง นี่ก็คือชีวิต ถ้าความตายมาถึง นี่ก็คือความตาย ไม่มีเหตุผลที่ความเป็นอยู่ของเจ้าจะตกอยู่ในความควบคุมของชีวิตและความตาย จงอย่าตั้งความหวังต่อพวกมัน ชีวิตและความตายนี้ก็คือชีวิตและความตายของพระพุทธ ถ้าเจ้าพยายามปฏิเสธและทิ้งชีวิตและความตาย เจ้าก็สูญชีวิตของพระพุทธ"

มีคำถามหนึ่งของเซนว่า "ควายตัวหนึ่งเดินผ่านหน้าต่าง หัวของมัน เขา และสี่ขาผ่านไป แต่ทำไมหางของมันจึงไม่ผ่านไป?"

มีการตีความว่า ควายเดินผ่านหน้าต่างเป็นอุปมาสิ่งที่เกิดขึ้นระหว่างการทำซาเซน ความคิด ความรู้สึกต่าง ๆ ล้วนผ่านสติไป เหมือนก้อนเมฆที่ลอยผ่านท้องฟ้า หัว เขา และสี่ขาของควายหมายถึงกิจกรรมของความรู้สึกตัวที่จางหายไปเมื่อเข้าสู่สมาธิระหว่างซาเซน แต่หางซึ่งหมายถึงสมาธิไม่ได้ผ่านไป

การทำซาเซนก็คือการอยู่กับขณะจิตนี้ขณะจิตเดียว ไม่ได้แบ่งแยกระยะของอดีต ปัจจุบัน และอนาคต ดังที่เซนกล่าวว่า "สิ่งที่เรียกว่าอดีตอยู่ด้านบนของหัวใจ ปัจจุบันอยู่บนมือที่กำ อนาคตอยู่ด้านหลังของสมอง"

ทุกห้วงเวลาดำรงอยู่ ณ ขณะนี้ในร่างกายนี้ ซึ่งเป็นกายของพระพุทธ!

ไม่ว่าจะเป็นแนวทางเวิ่นต๋า ซานเซน หรือซาเซน ล้วนต้องปลดปล่อย 'ตัวกู' ออกไปก่อน เพราะมันคือการยึดติด เป็นกรอบ

เมื่อปลดปล่อย 'ตัวกู' ได้ ก็คืออิสรภาพ

ซาโตริไม่ใช่สงครามที่ต้องเอาชนะ ไม่ใช่เส้นชัยที่ต้องวิ่งไปให้ถึง

ทั้งนี้เพราะเซนคือ 'การให้จิตเข้าถึงตัวธรรมชาติตามธรรมชาติเดิมของมัน' ก็เท่านั้น ไม่มีอะไรซับซ้อน

เซนไม่ใช่สำหรับปัญญาชนที่รู้มากไป และไม่ใช่สำหรับคนโง่ พูดตามสำนวนท่านพุทธทาสภิกขุคือ "มันเป็นของสำหรับคนที่มีจิตว่างจากปัญญาและความโง่ด้วยกันทั้งสองอย่าง" หรือพูดง่าย ๆ คือเลิกเป็นทั้งคนโง่และคนฉลาดเสียเท่านั้น เซนก็จะโผล่ออกมาเอง!

วินทร์ เลียววาริณ
21-9-25

คนเรามักชินกับสิ่งของเครื่องใช้ในชีวิตประจำวันโดยไม่ถามว่า หากมันไม่มี เราจะทำอย่างไร อยู่ได้หรือไม่ ยกตัวอย่าง เช่น ไฟฟ้า เราอยู่ในโลกทุกวันโดยใช้ไฟฟ้า แต่ไม่เคยสนใจมัน จนกระทั่งไฟดับ

งานไม้ญี่ปุ่นทั้งอาคารและเครื่องเรือนสมัยโบราณ สร้างโดยไม่ต้องมีตะปูสักตัวเดียว ช่างโบราณใช้การขัดกันของไม้เป็นตัวยึด มั่นคง คานต่อกับเสาด้วยการบาก เชื่อมสนิท

เช่นเดียวกับหลายอย่างในชีวิต ตะปูก็อาจเป็นส่วนเกิน

มนุษย์เราชอบจัดระบบ หนังแบบนี้เรียกว่าตระกูล ก. หนังสือแบบนี้เรียกว่าตระกูล ข. เพลงแบบนี้เรียกว่าตระกูล ค. เส้นแบ่งชัดเจนจนไม่ค่อยมีคนกล้าข้าม

เราจัดแบ่งทุกอย่างในโลกเป็นพวกเป็นเหล่า แล้วสลักกติกาเหล่านี้บนแผ่นหิน

เราแบ่งประเภททุกสิ่งทุกอย่างในโลก นอกจากงานศิลปะแล้ว เรายังแบ่งสังคม

ในการเมืองเราก็แบ่งระบอบการปกครองออกจากกันเด็ดขาด ระบอบ ก. ไม่ใช่ ระบอบ ข. ระบอบ ก. จะเหลื่อมทับกับระบอบ  ข. ไม่ได้เด็ดขาด อนุรักษ์นิยมต้องเป็นแบบนี้เท่านั้น เสรีนิยมต้องเป็นแบบนั้นเท่านั้น เผด็จการต้องเป็นแบบโน้นเท่านั้น และทั้งหมดซ้อนทับกันไม่ได้เด็ดขาด และเช่นกันสลักกรอบคิดเหล่านี้บนแผ่นหิน

และก็เป็นทุกข์กับการแบ่งระบอบไป

การจัดตระกูลหรือ ‘ค่ายเพลง’ มีไว้เพื่อความเป็นระเบียบ ความสะดวก และเพื่อความเข้าใจ แต่หากไม่ระวัง เราก็อาจตกอยู่ในกรอบและกับดักของสิ่งที่เราสร้างขึ้นมาเอง

เราแบ่งความยาวของเรื่องว่าเท่านี้เรียกว่าเรื่องสั้น ยาวเท่านั้นเรียกว่านวนิยาย แค่โน้นเรียกเรื่องสั้นขนาดยาว เรื่องนี้เรียกเรื่องยาวขนาดสั้น ฯลฯ การแบ่งก็เพื่อให้เข้าใจงาน เห็นภาพชัดเจนขึ้น ไม่ใช่เพื่อให้เดินตามสิ่งที่แบ่งจนกระดิกตัวไม่ได้

งานศิลปะไม่มีกรอบหรือกฎ มันเป็นอะไรก็ได้ ว่าก็ว่าเถอะ การหลุดจากกรอบไม่เพียงสำคัญ มันยังจำเป็น ไม่เช่นนั้นก็ไม่อาจสร้างสรรค์สิ่งใหม่ ๆ ได้

เช่นกัน ชีวิตโดยตัวมันเองก็ไม่มีกฎ กรอบ กติกา และการจัดระเบียบ เราสร้างมันขึ้นมาเอง

ทางพุทธสอนเรื่องการแบ่งได้ลุ่มลึก นั่นคือการแบ่งทั้งหลายเป็นแค่มายา โลกนี้ไม่มีขาว-ดำ สูง-ต่ำ ดี-เลว ฯลฯ ทั้งหมดล้วนเป็นภาพลวงตา เราแบ่งขาว-ดำ สูง-ต่ำ ดี-เลว ฯลฯ ก็เพื่อประโยชน์ของการสื่อสารกัน แต่หากไปยึดมั่นถือมั่นกับ ‘กฎ’ ที่เราสร้างขึ้นเอง ก็เป็นทุกข์

บางทีหากเราเลิกจัดระดับของงาน ว่ากันตามเนื้อผ้าแต่ละชิ้น เราอาจจะมีความสุขขึ้น

ชีวิตของคนเราก็ไม่ต่างจากการจัดประเภทงานศิลปะ คนจำนวนมากอยู่ในกรอบคิดว่า ชีวิตที่ดีต้องเป็นแบบนี้ ชีวิตที่มีความสุขต้องเป็นแบบนั้น

กรอบคิดนี้กลายเป็นจุดขายของนักการตลาดและเจ้าของสินค้าบริการ ชี้ทางว่าไลฟ์สไตล์แบบนี้บ่งว่าประสบความสำเร็จในชีวิต เช่น สวมนาฬิกาข้อมือยี่ห้อนี้ ขับรถยนต์ยี่ห้อนั้น

ในที่สุดมันก็เป็นวงจรอุบาทว์ของการใช้ชีวิต

ทางหนึ่งที่จะเป็นอิสระจากกรอบคิดนี้ คือก้าวออกมานอกวง แล้วมองย้อนกลับไป

พิจารณาว่าเราต้องการอะไรกันแน่ เราจะเดินตามเส้นทางที่คนอื่นกำหนดให้เดินตาม หรือว่าจะเดินตามหัวใจของเรา ซึ่งอาจไม่รวมนาฬิกาข้อมือยี่ห้อนี้ รถยนต์ยี่ห้อนั้น

วินทร์ เลียววาริณ
19-9-25
...................

จาก กอดหนาม
51 บทความกำลังใจ ราคาเพียง 260 บาท = บทความละ 5 บาท  (ไม่คิดค่าส่ง)
หนังสือหมดเมื่อไร จะไม่ตีพิมพ์ใหม่แล้ว